INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Karol Nowakowski      Karol Nowakowski, frag. obrazu Aleksandra Sochaczewskiego namalowanego przed 1890 r.

Karol Nowakowski  

 
 
1833-04-04 - 1867-04-02
Biogram został opublikowany w 1978 r. w XXIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Nowakowski Karol (1833–1867), artysta-malarz, spiskowiec i zesłaniec. Ur. 4 IV w Kiryłówce w pow. zwinogrodzkim na Ukrainie, był synem właściciela ziemskiego Łukasza i Klotyldy z Korzelińskich, bratem Edwarda (w zakonie Wacława – zob.). Po ukończeniu gimnazjum w Czernihowie wstąpił w r. 1855 do Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie na kierunek malarski. W tajnym kółku młodzieżowym Edwarda Kaplińskiego należał do zwolenników rychłego powstania, co też skłoniło go ok. r. 1859 do nawiązania kontaktu z bardziej radykalnymi kołami Narcyza Jankowskiego. Szczególnie popularny dzięki efektownej postaci, fantazji i pięknemu głosowi, należał do założycieli pierwszego komitetu spiskowego w końcu t. r. oraz do organizatorów pierwszych manifestacji patriotycznych 1860 r., na pogrzebie generałowej Katarzyny Sowińskiej i w czasie zjazdu 3 monarchów. Na nabożeństwie rocznicowym na Lesznie 29 XI t. r. po raz pierwszy w Warszawie intonował „Boże coś Polskę”. W wieczornej procesji 25 II 1861 na Starym Mieście niósł chorągiew z Orłem i Pogonią; aresztowany, stawiał opór policji i dostał się do cytadeli. Zwolniony został w połowie marca za wstawiennictwem Delegacji Miejskiej i oddany pod nadzór policji. Naszedł wówczas 18 III, wraz z grupą czeladników, lokal tejże Delegacji, wyrzucając jej członkom zbytnie umiarkowanie, upominając się zwłaszcza o wydostanie z cytadeli swego przywódcy Jankowskiego. Dał się jednak N. udobruchać szanowanemu przez patriotów ex-zesłańcowi Karolowi Ruprechtowi. W czasie krótkiego pobytu na wolności w kwietniu t. r. N. zdał egzamin końcowy w Szkole Sztuk Pięknych z wynikiem bardzo dobrym. W t. r. ukazał się rysunek N-ego Szkic wiejski wg Władysława Syrokomli w „Tygodniku Illustrowanym” (1861 I s. 128).

W czasie manifestacji 8 IV na placu Zamkowym N. znalazł się znów na czele tłumu z krzyżem w ręku. Krzyż uległ wówczas złamaniu (wg świadectw rosyjskich N. połamał go na głowie jednego z żołnierzy). Aresztowano go pokrwawionego i wywieziono do Modlina wraz z innymi demonstrantami. Władze carskie widziały w N-m jednego z przywódców ruchu, toteż nie chciały słuchać próśb z różnych stron zanoszonych o jego zwolnienie. W 3 kolejnych instancjach sądy cywilne polskie uznały niewinność uczestników tzw. «sprawy modlińskiej»; mimo to N. w maju 1862 został zesłany «dla zapobieżenia nowym skandalom z jego strony». Wyrok opiewał na gub. jenisejską, ale z nieznanych przyczyn nie został wykonany; w chwili wybuchu powstania N. znajdował się w więzieniu w Połtawie, jak gdyby odesłany został w sąsiedztwo miejsca urodzenia. Zbiegł z więzienia w maju 1863 i przyłączył się do wychodzącego z Kijowa oddziału Romualda Olszańskiego. Po 2 potyczkach: pod Borodzianką i Wercholewskiem (8 i 13 V), dostał się ponownie do niewoli. Osadzony w cytadeli kijowskiej, «pragnąc ukryć warszawskie swoje sprawki» podał się za Antoniego Waryńskiego. Współwięźniowie znali jego prawdziwe nazwisko i uważając go za szczególnie zagrożonego włączyli go do niewielkiej grupy, która miała uciekać z więzienia. Nie udała mu się ani próba przepiłowania kraty w celi zbiorowej tzw. baszty Prozorowskiej, ani też udział w ucieczce przejściem podziemnym długości 36 m, wydrążonym przez więźniów w zimie 1863–4. Na wiosnę 1864 N. został skazany na 6 lat katorgi i odprawiony etapem na Syberię; już wówczas cierpiał na szkorbut (wg innej wersji na płuca). W szpitalu w Tobolsku spotkał się z bratem Edwardem, wówczas już kapucyńskim klerykiem. Wykorzystując rodzinne podobieństwo bracia zamienili się dokumentami i strojem: zdrowy i silny Edward poszedł na katorgę do Usola, podczas gdy słabowity N. odbywać miał lżejszą karę zesłania.

Grając rolę duchownego, N. osiadł zrazu w Kańsku, gdzie zaprzyjaźnił się z Mikołajem Sierno-Sołowjewiczem i został przezeń wciągnięty do przygotowań powstańczych (tzw. spisek krasnojarsko-kański z lata 1865) podejmowanych przez politycznych zesłańców, Polaków i Rosjan. Plany te udaremnione zostały na początku 1866 r., N. został wówczas skierowany do Tunki, gdzie władze carskie skoncentrowały wszystkich zesłańców-księży. N. obiecywał sobie, że właśnie od księży uda mu się wydostać środki na zakup broni dla powstania, co mu się jednak nie powiodło. Powstanie zabajkalskie wybuchło i zgasło latem 1866 bez udziału N-ego. Jeden z aresztowanych, Edward Wroński, wśród innych uczestników spisku wymienił N-ego, odsłaniając jego rzeczywiste personalia. Dostawiony na śledztwo z Tunki do Irkucka, trzymany w ciężkich warunkach i pozbawiony opieki lekarskiej, zmarł w więzieniu 2 IV 1867.

 

Fot. w zbiorach Muz. WP, reprod. w: Polska, jej dzieje i kultura, W. [1931] III; – Gawroński F. R., Rok 1863 na Rusi, Lw. 1903 II 314–19, 331–2; Jakimowicz I., Ryszkiewicz A., Szkoła Sztuk Pięknych w Warszawie, „Roczn. Warsz.”, T. 4: 1963 s. 104; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Kieniewicz S., Między ugodą a rewolucją, W. 1962; tenże, Powstanie styczniowe, W. 1972; K stoletiju geroičeskoj bor’by za našu i vašu svobodu, Moskva 1964; Mitina N. P., Iz istorii russko-pol’skich revoljucionnych svjazej v Sibiri w 1864–1866 gg., w: Vosstanie 1963 g. i russko-pol’skie revoljucionnye svjazi 60-ch godov…, Moskva 1960; taż, Vo glubine sibirskich rud, Moskva 1966 s. 87; [Przyborowski W.] Z.L.S., Historia dwóch lat. 1861–1862, Kr. 1892–3 I 313, 315, 319, 321, 351, 352, 364, II 4, 10, 21, 27, 164, 206–9, 309, 314, 332, 339–40, 394–7, 503–4; tenże, Ostatnie chwile powstania styczniowego P. 1887 II 50–3; Ramotowska F., Rząd carski wobec manifestacji patriotycznych w Królestwie Polskim 1860–1862, Wr. 1971; Rogiński R., Bracia E. i K. Nowakowscy, „Dzien. Kijowski” 1910 nr 116 (niedokładnie); – Chądzyński Z., Wspomnienia powstańca, W. 1963 (niedokładnie); Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1931 III; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1934 II (inne fot.); Odrzywolski Z., Tunel więzienny w Kijowie, Lw. 1869; Pawliszczew M., Sedmicy polskogo mjateža, Moskva 1897 I 86; Zeznania śledcze o powstaniu; Żmichowska N., Listy, Wr. 1960 II; – AGAD: Stała Komisja Śledcza, nr 1 k. 845–846, 856–857; B. Narod.: rkp. 6546 (notaty A. Gillera), Relacja jednego z kijowskich współwięźniów, rkp. 6536.

Stefan Kieniewicz

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.